محمد بن عبدالجبار نفرینِفَّری، محمد بن عبدالجبار، بن حسن، ملقب به مصری و اسکندری، کنیه اش ابوعبدالله، صوفی قرن چهارم می‌باشد. ۱ - شناخت اجمالیوی در شهر نِفَّر (نیپور سابق)، بین کوفه و بصره ، به دنیا آمد. [۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۷۹۸.
[۲]
زرکلی، ج۶، ص۱۸۴.
از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست و در نخستین تذکره‌ها ذکری از وی به میان نیامده است. ۲ - علت گمنامیعلت این امر را پیروی نکردن وی از طریقتی خاص یا شیخی مشهور یا تعمد در ناشناس ماندن و ابراز نکردن صریح آرای خویش، به سبب هراس از فضای حاکم بر جامعه پس از ماجرای حلاج، دانسته‌اند. ۳ - پیشینهنخستین بار ابن عربی در فتوحات مکیه و مواقع النجوم به او اشاره کرده است [۳]
عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۵۹، چاپ احمد عبدالرحیم السایح، قاهره، ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
و صوفیان اندلس نیز در سلسله انساب خود از وی به همراه شبلی و حلاج نام برده‌اند. [۴]
ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، ج۱، ص۱۶۹، بیروت، ۱۹۷۳.
[۵]
ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، ج۱، ص۴۵۹، بیروت، ۱۹۷۳.
به گفتۀ عفیف الدین تلمسانی ، [۶]
عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، ج۱، ص۲۵۹، چاپ جمال المرزوقی،) قاهره (، ۲۰۰۰.
وی زندگی خود را در سیاحت و گمنامی سپری کرد و سرانجام در یکی از روستاهای مصر درگذشت؛ اما غانمی این نظررا رد کرده و گفته تمام سفرهای نفّری در عراق بوده و محل وفات وی نیز "نیل مصر" در عراق است.وی علت اشتهار نفّری را در مصر و مغرب و اندلس، نتیجۀ اهتمام شاگردان ابن عربی و تلمسانی دانسته است. [۷]
عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ جمال المرزوقی،) قاهره (، ۲۰۰۰.
۴ - تاریخ وفاتتاریخ وفات نفّری را، به اختلاف، ۳۴۴، [۸]
احمد امین، ظهر الاسلام، ج۴، ص۱۷۶، بیروت،) ۱۳۷۳/۱۹۵۳ (.
۳۵۴ [۹]
حاجی خلیفه،ج ۲، ستون ۱۸۹۱.
و ۳۶۶ ذکر کرده‌اند.۵ - آثارنفّری آثاری به نظم و نثر از خود بر جای گذاشته، که مهم‌ترین آن‌ها مجموعه المواقف و المخاطبات است که افزون بر چند نسخۀ خطی موجود، نسخه‌ای از آن با شرح و ترجمۀ آربری، در۱۳۱۳ش/۱۹۳۴ در قاهره به چاپ رسیده است. پل نویا تعدادی از رسالات و اشعار وی را در اثری با عنوان نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق بلخی، ابن عطاء الآدمی و النفّری، در۱۳۵۱ش/ ۱۹۷۳ در بیروت منتشر کرده است. جمال مرزوقی و سعید غانمی نیز مجموعه‌ای از آثار وی را، به ترتیب، با عناوین النصوص الکامله للنفّری و الاعمال الصوفیه در مصر و عراق چاپ کرده‌اند. برخی محققان، مولف اصلی المواقف و المخاطبات را محمدبن عبدالله نفّری (متوفی ۳۵۴) دانسته و بر این نظر بوده‌اند که محمد بن عبدالجبار، مصاحب یا نوۀ وی بوده و آرا و احوال عرفانی او را نوشته است [۱۰]
عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، چاپ جمال المرزوقی،(قاهره)، ۲۰۰۰.
مواقف مشتمل بر ۷۷ «موقف» کوتاه و بلند است که جنبه‌های متعددی از تعالیم صوفیه را در بر دارد و به گفتۀ نفّری الهام و املای مستقیم خداست. مخاطبات نیز مضامین مشابهی دارد و شامل ۵۶ خطاب است. مهم‌ترین ویژگی عرفان نفّری، طرح اصطلاح «وقفه» یا «موقف» است و مفهوم آن اشاره به موضعی است که واقف در معرض شهود خدا و شنیدن خطاب الهی است. [۱۱]
بولس نویا، نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق البلخی،ص۳۵۸-۳۵۹، ابن عطاء الآدمی ، النفّری، بیروت،۱۹۷۳؛
به گفتۀ مرزوقی [۱۲]
جمال المرزوقی،ص۱۱، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
[۱۳]
جمال المرزوقی،ص۱۸، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
، تصوف نفّری مبتنی بر فنای افعال و ارادۀ سالک و بقای به افعال خدای تعالی، و عدم شهود غیر خدا و نهایتاً شهود احدیت است.پس او تأکید دارد که حال فنا نباید موجب ترک (فنا) اعمال شرعی شود؛ ازاین-رو، صوفی باید پس از فنا به حال بقا برگردد و حق عبودیت را به جا آورد و به اوامر شرعی عمل نماید. اصطلاحی که نفّری برای فنا و فانی به کار می‌برد، وقوف و واقف است. از نظر نفّری، وقفه بالاتر از معرفت و معرفت نیز بالاتر از علم است. واقف از هرچیز و هرکس به خدا نزدیک‌تر است و از بشریت و اوامر و نواهی فراتر رفته است. در چنین مقامی واقف به مجرای اراده و فیض الهی بدل گشته و حتی قدرت خلق و ایجاد می‌یابد. ۶ - اسلوب نگارشاسلوب نفّری در نگارش آثارش کاملاً رمزی، غامض و مشتمل بر صور خیال است و درک آن بسیار دشوار است [۱۴]
جمال المرزوقی،ص۱۰، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
[۱۵]
جمال المرزوقی،ص۱۹، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
۷ - اعتقاداتبه رغم اصالت تعالیم نفّری، عناصری مشابه با تعالیم جنید و به‌ویژه حلاج [۱۶]
عمر فروخ، تاریخ الفکر العربی الی ایام ابن خلدون، ج۱، ص۴۷۳، بیروت، ۱۹۸۳.
و حتی در برخی مواقف، نشانه‌هایی از عقیده به حلول و اتحاد دیده می‌شود.اما برخی دیگر عقیده دارند که وی معتقد به وحدت شهود بوده است نه وحدت وجود یا اتحاد [۱۷]
جمال المرزوقی،ص۱۸، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
[۱۸]
ابراهیم ابراهیم یاسین، المدخل الی التصوف الفلسفی، ج۱، ص۳۸، (کویت (، ۲۰۰۶.
خود وی نیز در جایی عقیده به حلول و اتحاد را رد کرده است. بنابه نظر مرزوقی [۱۹]
جمال المرزوقی،ص۱۳، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
، نفّری انسان را فاقد اراده و تمام افعال او را، از طاعت و معصیت ، مخلوق خدا می‌دانست.وی می‌کوشید کلامش با شریعت متعارض نباشد، اما عباراتی دارد که مغایر کتاب و سنّت است [۲۰]
جمال المرزوقی،ص۱۸، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
۸ - اهمیت آثارنفّری یکی از بزرگان صاحب سبک در تاریخ زبان عربی است واز اسلوب و الفاظ خاص او، افراد دیگری از جمله ابن قضیب البان (متوفی ۱۰۴۰)، مولف المواقف الالهیه، استفاده کرده‌اند [۲۱]
جمال المرزوقی،ص۴۴-۴۵، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
ابن سبعین نیز در الرساله الفقیریه، هنگام نقد مذاهب فلسفی صوفیه ، به نفّری و مواقف او اشاره کرده است [۲۲]
ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه،ص۲۶۷، بیروت، ۱۹۷۳.
عفیف الدین تلمسانی نیز بر مواقف نفّری شرح نوشته است. [۲۳]
حاجی خلیفه،ج ۲، ستون ۱۸۹۱.
۹ - فهرست منابع(۱) ابراهیم ابراهیم یاسین، المدخل الی التصوف الفلسفی، (کویت (، ۲۰۰۶. (۲) احمد امین، ظهر الاسلام، بیروت،) ۱۳۷۳/۱۹۵۳ (. (۳) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۲، ذیل حاجی خلیفه، ج۶،) بی جا (، ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴) عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، چاپ جمال المرزوقی،(قاهره)، ۲۰۰۰. (۵) حاجی خلیفه. (۶) محمد بن احمد ذهبی، المشتبه، چاپ علی محمد البجاوی، ۱۹۶۲. (۷) زرکلی. (۸) عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الکبری، چاپ احمد عبدالرحیم السایح، قاهره، ۱۴۲۶/۲۰۰۵. (۹) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت،) بی تا (. (۱۰) ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، بیروت، ۱۹۷۳. (۱۱) عمر فروخ، تاریخ الفکر العربی الی ایام ابن خلدون، بیروت، ۱۹۸۳. (۱۲) جمال المرزوقی، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵. (۱۳) محمد بن عبد الجبار النفری، الاعمال الصوفیه، ترجمه و چاپ سعید الغانمی، بغداد، ۲۰۰۷. (۱۴) محمد بن عبد الجبار النفری، المواقف و المخاطبات، چاپ ارثر یوحنا آربری، قاهره، ۱۳۵۲/۱۹۳۴. (۱۵) بولس نویا، نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق البلخی، ابن عطاء الآدمی، النفّری، بیروت، ۱۹۷۳. (۱۶) یاقوت حموی، معجم الادباء. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن عبدالجبار نفری»، شماره۶۴۲۰. |